Τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς έχουν βαθιές ρίζες στην Ελλάδα, ενώ οι στίχοι αλλάζουν από τόπο σε τόπο, αντανακλώντας την πολιτιστική ταυτότητα κάθε περιοχής.
Η λέξη «calenda» (λατινικά), που σημαίνει «πρώτη μέρα του μήνα», μας θυμίζει την παλιά ρωμαϊκή παράδοση των Καλένδων, οι οποίες σηματοδοτούσαν την αρχή κάθε μήνα. Από αυτές πήραν και το όνομά τους τα γνωστά σε εμάς κάλαντα.
Στην αρχαία Ελλάδα τα κάλαντα συνδέονται με τις «Ειρεσιώνες», όπου παιδιά κρατούσαν στολισμένα κλαδιά ελιάς τραγουδώντας ευχές ενώ στο Βυζάντιο & τα νεότερα Χρόνια η Εκκλησία αρχικά απέρριψε το έθιμο, αλλά σταδιακά ενσωματώθηκε, συνυπάρχοντας με χριστιανικά στοιχεία όπως ο Άγιος Βασίλης.
«Να τα πούμε;», ρωτάνε τα παιδιά σε παρέες ή και μόνα, περιμένοντας την απάντηση του νοικοκύρη ή της νοικοκυράς. Αν εκείνοι απαντήσουν θετικά, τότε ξεκινούν το τραγούδι και στο τέλος φωνάζουν «Χρόνια πολλά και του χρόνου».
Για το καλό, οι ενήλικοι δίνουν χρήματα στα παιδιά: μία συνήθεια που προέκυψε πρόσφατα αφού παλιότερα έπαιρναν «δώρα» μελομακάρονα ή κουραμπιέδες ή κάποιο άλλο εορταστικό γλυκό.
Κάλαντα λέγονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή.
Οι παραλλαγές
Οι στίχοι αυτού του εορταστικού τραγουδιού αλλάζουν από τόπο σε τόπο.
Εκτός από το «Αρχιμηνιά και Αρχιχρονιά» υπάρχουν και τα τοπικά κάλαντα σε διάφορες παραλλαγές ανά την Ελλάδα. Στη Μακεδονία, τη Θράκη, την Ικαρία, την Κέρκυρα, τη Χίο, την Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο λένε τα δικά τους τοπικά κάλαντα. Επίσης υπάρχουν και τα ποντιακά κάλαντα αλλά και παραλλαγές σε πρωτοχρονιάτικα κάλαντα της Κρήτης ενώ η Ήπειρος έχει την δική της παραλλαγή.
Κάθε περιοχή διατηρεί τις ιστορικές της αναφορές, κρατώντας την παράδοση και την ιστορία ζωντανή για κάθε γενιά που έπεται.
Οι στίχοι για τα κλασσικά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς:
Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός
άγιος και Πνευματικός,
στη γη να περπατήσει
και να μας καλοκαρδίσει.
Αγιος Βασίλης έρχεται,
άρχοντες το κατέχετε (ή «και δε μας καταδέχεται»),
από την Καισαρεία,
συ’ σαι αρχόντισσα κυρία.
Βαστά εικόνα και χαρτί,
Ζαχαροκάντιο ζυμωτή
χαρτί, χαρτί και καλαμάρι
δες και, δες και με το παλικάρι.
Το καλαμάρι έγραφε,
την μοίρα του την έλεγε
και το, και το χαρτί ωμίλει
Αγιε μου καλέ Βασίλη.
Παραλλαγή Β’:
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή, κι αρχή καλός μας χρόνος,
εκκλησιά, εκκλησιά με τ άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός, Άγιος και πνευματικός,
στη γη, στη γη να περπατήσει
και να μας, και να μας καλοκαρδίσει.
Άγιος Βασίλης έρχεται, (άρχοντες το κατέχετε),
από, από την Καισαρεία, ζησ αρχό, ζήσ’ αρχόντισσα κυρία.
Βαστάει εικόνα και χαρτί, (με το Χριστό το Λυτρωτή),
χαρτί, χαρτί και καλαμάρι, δες και με, δες κι εμέ το παλικάρι.
Σ αυτό το σπίτι που ρθαμε, πέτρα, πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού, χίλια, χίλια χρόνια να ζήσει.
Και του χρόνου!
