Αντί να αποτελέσει κίνητρο και έντονο ενδιαφέρον για συνέχιση των ανασκαφών, που θα έφερναν στο φως ακόμη πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα όπως ναός, θέατρο και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα, η Περιφέρεια και η Εφορεία Αρχαιοτήτων “περί άλλα τυρβάζονται”…
Φωτογραφικό αρχείο: Βασίλης Λαμπρινουδάκης
Του Γιώργου Π. Μπαμπάνη
Μακάρι να ήταν της φαντασίας μας τα όσα καταγράφουμε όλο αυτό τον καιρό για την κατάσταση που επικρατούν στους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής. Αλλά, δυστυχώς, είναι μια εφιαλτική πραγματικότητα, η οποία, όπως καταδεικνύεται, δεν συγκινεί καθόλου την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας και, φυσικά, της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος, αφού δεν αναλαμβάνουν από μόνοι τους πρωτοβουλίες για την ανάδειξη της ιστορίας τόσο της Αιτωλίας όσο και της δύσμοιρης Ακαρνανίας και του Δήμου Ξηρομέρου. Μελαγχολική είναι μάλιστα και η διαπίστωση ότι δεν συγκινήθηκαν σχεόν καθόλου από το θαυμαστό έργο και τα εντυπωσιακά αποτελέσματα του προγράμματος ανασκαφών στην παλαιομάνινα υπό τον ομότιμο καθηγητή και διαπρεπή αρχαιολόγο Βασίλη Λαμπρινουδάκη στην παλαιομάνινα κατά την περίοδο 2006-2010. Και η διαπίστωση αυτή γίνεται και απογοητευτική αν σημειώσουμε ότι δεν ενδιαφέρθηκαν σχεδόν καθόλου με την ανακάλυψη της παντελώς άγνωστης έως τώρα Πυλίδας του Διός στην ακρόπολη της Παλαιομάνινας, σε συνδυασμό με τα όσα έχει καταγράψει και θα παρουσιάσουμε στο σημερινό αφιέρωμα με φωτογραφικό υλικό και στοιχεία που πρώτη φορά δημοσιεύονται.
Φαίνεται ότι όλος υπερβάλλων ζήλος εξαντλείται με ανακοινώσεις για τάχα “ακαθαριότητες”, λες και έχουν όλα έχουν έρθει στο φως και τα χόρτα και οι θάμνοι μόνο μάς μάραναν! Πρόσφατα, στη σελίδα ανασκαφή δημοσιεύθηκε το άρθρο με τίτλο: «Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας: Απαραίτητη η ανασκαφή ευρύτερα της πλατείας Υπαπαντής – Εφικτή η έναρξη του έργου τον Ιούνιο»., στο οποίο, όπως αναφέρει, η εκεί αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων ψάχνει και θέλει να μάθει την ιστορία της ευρύτερης περιοχής:
«Το ζητούμενο είναι να δούμε τι συμβαίνει στην περιοχή, ώστε να τεκμηριώσουμε και τη σχέση της με την υπόλοιπη αρχαιολογική σύνδεση της ευρύτερης περιοχής, κι αν δεν σκάψουμε και στη Χρυσοστόμου Θέμελη, αυτό δεν θα είναι δυνατόν να το διαπιστώσουμε», είπε μιλώντας στην ΕΡΤ Καλαμάτας, η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας Ευαγγελία Μηλίτση – Κεχαγιά, σχετικά με την ανάδειξη των αρχαιοτήτων της περιοχής της Υπαπαντής. Πρόσθεσε δε, ότι αν οι διαδικασίες κυλήσουν ομαλά, οι ανασκαφικές εργασίες μπορούν να ξεκινήσουν τον προσεχή Ιούνιο.
«Η Εφορεία Αρχαιοτήτων ποτέ δεν ήταν αντίθετη και στις εισηγήσεις που είχε κάνει τότε που είχε υποβληθεί η τροποποιημένη μελέτη το 2011, γιατί η αρχική του 2001 δεν προέβλεπε ανάδειξη των αρχαιοτήτων. Οι δύο εφορείες τότε (πριν από την ενοποίηση του 2014 ΛΗ ΕΠΚΑ κ 26η ΕΒΑ) είχαν εισηγηθεί θετικά για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων όπως προβλεπόταν στην τότε υποβληθείσα μελέτη» σημείωσε η κυρία Μηλίτση. Μάλιστα αναφερόμενη στο χρονικό της υπόθεσης πρόσθεσε τα ακόλουθα που πρέπει να γίνουν μάθημα και για την Εφορείας Αρχαιοτήτων της Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας που κάνει επιφανειακές τομές και … φεύγει:
«Ωστόσο, μετά από γνωμοδότηση του ΚΑΣ τότε, είχε κριθεί ότι δεν ήταν για το καλό των αρχαιοτήτων να αναδειχθούν, επειδή ακριβώς όπως είχα πει και στο δημοτικό συμβούλιο τον περασμένο Σεπτέμβριο, δεν υπήρχαν τα στοιχεία στο αρχείο μας. Όμως μετά από έρευνα που κάναμε στο αρχείο ανακαλύψαμε πολλά στοιχεία που δεν τα είχαμε υπόψη μας το 2011. Από τα στοιχεία λοιπόν αυτά προέκυψε ότι τα αρχαία που είχαν καταχωθεί τη δεκαετία του ΄60 δεν είχε γίνει όπως έπρεπε, αλλά καταχώθηκαν κατά κάποιον τρόπο «αυθαίρετα», άρα η κατάσταση των αρχαιοτήτων κάτω από το πλακόστρωτο δεν είναι η ενδεδειγμένη. Όλα αυτά τα νέα δεδομένα στη συνεδρίαση του ΚΑΣ στις 9 Φεβρουαρίου τέθηκαν υπόψη και γνωμοδότησε θετικά ως προς την εκ νέου ανασκαφή και ανάδειξη των αρχαιοτήτων, ανάλογα βεβαίως με το τι ακριβώς θα αποκαλυφθεί. Θα ακολουθήσει μελέτη για να δούμε αν μπορούν να αναδειχθούν και τι μέρος απ’ αυτά μπορούν να αναδειχθούν. Το ουσιαστικό είναι ότι έχουμε μια απόφαση του υπουργείου πολιτισμού με βάση τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ στην οποία εγκρίνεται η διενέργεια της έρευνας σ αυτή τη Ν- ΝΑ περιοχή της πλατείας Υπαπαντής”
Προφανώς όπως είπε, η αρχαιολογική κοινότητα θέτει κάποιες προϋποθέσεις κάθε φορά προκειμένου να προχωρήσει η ανάδειξη των ευρημάτων της κάθε ανασκαφής, γι’ αυτό και στην συγκεκριμένη απόφαση του υπουργείου αναφέρεται η διατύπωση ότι η ανάδειξη θα γίνει εφόσον κριθεί εφικτή. Και συνεχίζει:
«Θα γίνει έρευνα και μάλιστα εξαντλητική για να αποκαλυφθούν οι αρχαιότητες, γιατί στην προηγούμενη ανασκαφή του 60, δεν είχε εξαντληθεί έρευνα και δεν είχαν φτάσει στα βαθύτερα στρώματα, παρά μόνο μέχρι ευρήματα του 4ου αιώνα π.Χ. ,ενώ φαίνεται ότι υπάρχουν και προγενέστερα. Αφού γίνει λοιπόν συνολικά η έρευνα θα κριθεί κατάσταση διατήρησης των αρχαιοτήτων. Δηλαδή αν έχεις έναν τοίχο που η λιθοδομή του δεν διατηρείται σωστά και τον αφήσεις εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες, μακροπρόθεσμα αυτό θα οδηγήσει στην περαιτέρω φθορά του. Τότε συνήθως προτείνουμε την κατάχωση για λόγους προστασίας των ευρημάτων. Θα το δούμε κατά περίπτωση το ποια σημεία μπορεί να είναι κατάλληλα να αναδειχθούν. Από το φωτογραφικό υλικό που έχω υπόψη μου, θεωρώ ότι κάποιοι απ’ αυτούς τους τοίχους μάλλον θα είναι δυνατόν να διατηρηθούν ορατοί. Από κει και πέρα θα πρέπει να προχωρήσουμε στην εκπόνηση της σχετικής μελέτης που θα περιγράφει τον τρόπο που θα γίνει η ανάδειξη».
Η πυλίδα του Διός ήταν η αρχή, αλλά…
Προέταξα το περιστατικό αυτό, διότι τόσο η ανακάλυψη της Πυλίδας του Διός όσο και μερικές επιφανειακές τομές στο παρελθόν στην Παλαιομάνινα δεν συνοδεύθηκαν από ανάλογο ανασκαφικό και επιστημονικό ενδιαφέρον. Η πύλη που ανακαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές αυτές, αποδεικνύει την συνεχή κατοίκηση της περιοχής, καθώς η αρχιτεκτονική της και τα ευρήματα δείχνουν ότι η περιοχή κατοικούνταν από το 2.800 π.Χ. περίπου, ενώ μια άλλη πύλη που χρονολογείται περίπου στο 400 π.Χ., ήταν αφιερωμένη στον Δία. Η πρακτική πύλες να αφιερώνονται στο Δία ή κάποιον άλλο θεό ήταν διαδεδομένη στην αρχαιότητα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Λαμπρινουδάκη, η λατρεία του Δία είναι γνωστή τόσο στην αρχαία Στράτο όσο και στις Οινιάδες, επομένως αυτή η ομοιότητα στη λατρεία ίσως δικαιώνει την άποψη πως αυτοί που κατοικούσαν «ψηλά» στον Αχελώο κατέβηκαν για να διευκολύνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Σύμφωνα με τον κ. Λαμπρινουδάκη στη μοναδική είσοδο από την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας στην ακρόπολη αποκαλύφθηκε ΕΠΙΓΡΑΦΗ που αναγράφει το όνομα του ύψιστου αρχαίου θεού Δία. Από τη μορφή των γραμμάτων χρονολογείται τον 4ο περίπου αιώνα π.Χ. Ο Ζευς ως προστάτης πυλών, σύμφωνα με τον καθηγητή, μαρτυρείται σε πολλές πόλεις όπως στη Θήβα (Ύψισται Πύλαι) και στην Αθήνα (Βωμός Ερκείου Διός). Η σημασία της λατρείας του Διός στην περιοχή ενισχύεται και από το γεγονός της απεικόνισης του θεού σε νομίσματα της όμορης πόλης των Οινιαδών. Σημειώνεται ότι πληροφορίες με λεπτομερή περιγραφή σχετικά με την επιγραφή αυτή δίνει ο κ. Λαμπρινουδάκης σε άρθρο στα «ΑΙΤΩΛΙΚΑ», (αρ. τεύχους 15, έτους 2010). Αυτή η μικρή είσοδος (πυλίδα) είναι πολύ σημαντική γιατί προσέφερε καταφύγιο ανθρώπων και ζώων από την πιο χαλαρά οχυρωμένη χώρα της αρχαίας πόλης (που βρισκόταν μάλλον στο υψίπεδο που βρίσκεται το σημερινό χωριό) στην καλά οχυρωμένη ακρόπολη. Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με τον Πολύβιο, όταν οι μακεδονικός στρατός υπό τον Φίλιππο Ε΄ πυρπόλησε εύκολα την κάτω πόλη της Μητρόπολης (219-217 π.Χ.) δεν μπόρεσε να κυριεύσει την πολύ καλά οχυρωμένη ακρόπολή της.
Οι περιγραφές από τα αποτελέσματα της ανασκαφής από τον κ. Λαμπρινουδάκη
«Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ήταν η ανασκαφή σε μια μικρή πύλη σε αυτό το τμήμα του τείχους, η οποία οδηγεί από το οροπέδιο στην «κάτω ακρόπολη». Η πύλη είναι σχετικά καλά συντηρημένη και είχε δύο φάσεις χρήσης: Δύο μεγάλες επιμήκεις πλάκες αποτελούσαν το κατώφλι της πρώτης φάσης. Η εξωτερική στάση 15 cm από το έδαφος και άφησε ένα στενό κενό μεταξύ του και του ανατολικού στύλου της πύλης για να αφήσει το νερό της βροχής να ρέει από μέσα στο φρούριο. Η εσωτερική πλάκα είναι χαμηλότερη, το επίπεδο της συμπίπτει με το δάπεδο του διαδρόμου της πύλης. Στην ανατολική πλευρά αυτής της πλάκας διατηρείται η υποδοχή για τον άξονα της πόρτας. Στο θραύσμα στη – σπασμένη τώρα – δυτική πλευρά μπορεί κανείς να δει το ίχνος μιας στενής τρύπας για κάθετο μπουλόνι. Η πύλη έκλεισε λοιπόν εκείνη την εποχή με μία μόνο πόρτα, η οποία άνοιξε προς τα μέσα. Μεγάλες τετράγωνες υποδοχές για οριζόντιο, παχύ ξύλινο μπουλόνι διατηρούνται και στις δύο πλευρές των θυρών. Το ισχυρό οριζόντιο μπουλόνι (αμπάρα) χρησιμοποιήθηκε για επιπλέον ασφάλεια όταν χρειαζόταν. Στη δεύτερη περίοδο χρήσης το μισό πλάτος της εσωτερικής πλάκας του κατωφλίου κόπηκε βαθύτερα, προκειμένου να παραχθεί με το άλλο μισό πώμα για μια ελαφρώς μετατοπισμένη προς τα μέσα νέα πόρτα. Σε αυτό το μεταγενέστερο κατώφλι διατηρείται και πάλι η πρίζα για τον άξονα μιας ελαφρύτερης πόρτας, καθώς επίσης τοποθετείται εκκεντρική στη μέση της, η τρύπα για κάθετο μπουλόνι. Έτσι, αυτή τη φορά η πόρτα ήταν ελαφρύτερη και διπλή. Οι στενές τρύπες στους τοίχους της πόρτας δείχνουν αυτή τη φορά το σιδέρωμα οριζόντιων μπουλονιών για επιπλέον ασφάλεια. Η πύλη άνοιξε σε ένα μονόδρομο, το οποίο στράφηκε προς τα δεξιά και οδηγούσε παράλληλα στον τοίχο προς τον εσωτερικό χώρο της «κάτω ακρόπολης». Σε ένα βράχο στη δεξιά πλευρά αυτού του μονοπατιού, αμέσως μετά την είσοδο, είναι χαραγμένη η λέξη ΔΙΟΣ με μεγάλα γράμματα των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. Είναι σαφές ότι η πύλη ήταν αφιερωμένη στον Δία και τέθηκε υπό την προστασία του.
Οι πύλες των αρχαίων τειχών είναι συχνά αφιερωμένοι στους θεούς. Αλλά η επιγραφή στην πύλη της Παλαιομανίνα μπορεί ίσως να πει περισσότερα για την ιστορία αυτού του τόπου. Το γέμισμα στο ισόγειο της πύλης περιείχε μικτή γεωμετρική σε βυζαντινή κεραμική, καθώς και άλλα αντικείμενα, τα οποία φαίνεται να έχουν πέσει από την περιοχή της ακρόπολης πάνω από την πύλη. Αναφέρομαι εδώ δύο από αυτά, τα οποία προφανώς προέρχονται από δημόσια κτίρια. Πρόκειται για ένα κομμάτι ενός αρχαίου νεροτσουλήθρα από τερακότα και μια σειρά ελληνιστικών πλακιδίων με την ονομασία ANΔΡΟΝΙΚΟΣ . Κάτω από το επίπεδο του εδάφους της κλασικής πύλης, ωστόσο, ένα πολύ σημαντικό υλικό ήρθε στο φως: Τα μη διαταραγμένα στρώματα περιείχαν αποκλειστικά πρώιμη κεραμική, σε μια σειρά που ξεκινούσε από την Πρώιμη Ελληνική και περνώντας από Μυκηναϊκά και Γεωμετρικά έως τους Αρχαϊκούς χρόνους. Σε αυτό το πρώιμο υλικό ανήκουν επίσης εργαλεία πυριτίου και οψιδιανού. Από τους αρχαϊκούς χρόνους ιδιαίτερα αξιοσημείωτα είναι θραύσματα από βαμμένα κεραμικά και μικροσκοπικά αγγεία, κοινά ως ταπεινά αναθηματικά προσφορές σε ιερά. Αυτά τα ευρήματα υποστηρίζουν την υπόθεση μιας λατρευτικής δραστηριότητας στην περιοχή. Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις για μια τέτοια δραστηριότητα στην άνω ακρόπολη δίπλα σε αυτό το μέρος, μπορεί κανείς να συμπεράνει, ότι πριν από την κατασκευή της κλασικής οχύρωσης υπήρχε μια παραδοσιακή λατρεία στη θέση της μεταγενέστερης πύλης, η οποία, με την πάροδο του χρόνου, καταλήφθηκε. Ο Δίας, υπό την προστασία του οποίου επέλεξε να βάλει την πύλη σε αυτήν την πλευρά του τοίχου. Ελπίζουμε ότι περαιτέρω ανασκαφές θα ρίξουν φως σε αυτό το θέμα. Αυτό που ωστόσο αποδεικνύει το πρώιμο υλικό είναι η αδιάλειπτη συνέχεια της ζωής από τους πρώιμους προϊστορικούς χρόνους στην περιοχή. Η ομάδα μας προσπάθησε να αντιμετωπίσει επίσης το πρόβλημα εάν και σε ποιο βαθμό κατοικήθηκε η οχυρωμένη περιοχή. Το τοπίο στην «κάτω ακρόπολη» καθώς και στην «κάτω πόλη» είναι πολύ τραχύ»
Και όλα αυτά αντί να δίνουν κίνητρα για ανάδειξη της ιστορίας μας, τα έχουμε παρατημένα, νιώθοντας ντροπή για την ιστορία μας και όχι μόνο για την περιοχή της Παλαιομάνινας αλλά για ενός ολόκληρου παραμελημένου ιστορικά νομού!